Ο... χαμένος κύριος Chipperfield

Hadid vs David

Μπορεί η Zaha Ηadid να κέρδισε τελικά το βραβείο αρχιτεκτονικής Riba Strirling για το μουσείο MAXXI στη Ρώμη –«είναι ίσως η πιο πολυσυζητημένη αρχιτέκτων αυτήν τη στιγμή στον κόσμο» είπαν οι κριτές- η επιτροπή της Riba όμως δεν άφησε τον ένα από τους έξι φιναλίστ για το ίδιο βραβείο, David Chipperfield  με το Neues Museum (σε συνεργασία με τον Julian Harrap) στο Βερολίνο, παραπονεμένο. Του απένειμε το βραβείο Riba 2010 Crown Estate Conservation Award, ενώ τον Φεβρουάριο του 2011 ο Sir David Chipperfield θα παραλάβει από τη βασίλισσα της Αγγλίας το Royal Gold Metal για την προσφορά του στην αρχιτεκτονική. Και μπορεί εμείς να γελάμε με τη μανία των Άγγλων για τίτλους και βραβεία, το εν προκειμένω όμως είναι πολύ σημαντικό και έχει σπουδαίους προκατόχους:  Frank Lloyd Wright (1941), Le Corbusier (1953), Mies van der Rohe (1959).

Το project του Neues Μuseum αποτελεί μια επίπονη και υποδειγματική δουλειά αποκατάστασης ενός από τα μουσεία του Museuminsel στο Βερολίνο, που επλήγει σοβαρά κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου και του οποίου ο αρχιτέκτονας Friedrich August Stüler είχε επίσης βραβευτεί με το Royal Gold Metal το 1858.

Μια Ακρόπολη στο Βερολίνο

Πάνω σε μια νησίδα γης επιφάνειας ενός στρέμματος, που πλέει στον βερολινέζικο ποταμό Σπρέε, ο βασιλιάς της Πρωσίας Φρειδερίκος Γουλιέλμος ο Δ΄, οραματίστηκε τον 19^ο αιώνα, την ανέγερση μιας σύγχρονης Ακρόπολης, ενός «ιερού», όπου ο λαός θα λάτρευε τον πολιτισμό και τα γράμματα. Έτσι δημιουργήθηκε το Museumsinsel, δηλαδή το Νησί των Μουσείων, στην καρδιά του Βερολίνου, που αποτελείται από το Bode Museum, το Pergamon Museum (το μουσείο της Περγάμου, που φιλοξενεί ολόκληρο τον βωμό της Περγάμου) την Alte Nationalgalerie (παλαιά εθνική πινακοθήκη), το Altes Museum (παλαιό μουσείο) και το Neues Museum (νέο μουσείο). Σήμερα το Νησί των Μουσείων συμπεριλαμβάνεται στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομίας της UNESCO, η οποία και χρηματοδοτεί ένα γενικό σχέδιο αποκατάστασης των μουσείων, το λεγόμενο Μasterplan Museumsinsel.

Το Νησί των Μουσείων από ψηλά. Foto:© Bildarchiv Lehnartz

Το μουσείο φάντασμα

Οι βομβαρδισμοί του Βερολίνου κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου επέφεραν σοβαρές καταστροφές στα μουσεία του νησιού, ενώ μετέπειτα με τον διαχωρισμό του Βερολίνου (το Νησί ανήκε χωρικά στο ανατολικό Βερολίνο) διαχωρίστηκαν και οι συλλογές. Την ώρα που τα υπόλοιπα μουσεία είχαν λίγο πολύ αποκατασταθεί όντας επισκέψιμα, το Neues Museum έστεκε εδώ και 60 ολόκληρα χρόνια ανάμεσά τους ως ερείπιο, καθώς ήταν αυτό που είχε πληγεί περισσότερο από τους βομβαρδισμούς. Τους λιγότερο κατεστραμμένους χώρους του μουσείου, που λειτούργησε συνολικά 84 χρόνια από το 1855 μέχρι το 1939, χρησιμοποιούσαν μέχρι πρόσφατα τα γειτονικά μουσεία ως αποθήκες. Ότι διασώθηκε από τις αρχαιολογικές συλλογές του ίδιου του μουσείου (με διασημότερη την αιγυπτιακή που περιλάμβάνε και το μπούστο της Νεφερτίτης) φιλοξένησαν άλλα ιδρύματα. Κάποιες προσπάθειες για αποκατάσταση που ξεκίνησαν το 1985 και ένας διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός που διεξήχθη το 1993, δεν έφεραν κανένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα και έτσι το έργο ανατέθηκε απευθείας στον αρχιτέκτονα David Chipperfield τον Δεκέμβρη του 1997. 

Σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο το Neues Museum, φωτογραφημένο το 1985 από ψηλά. Στο βάθος το Pergamon Museum και η Alte Nationalgalerie.

© SMB / Zentralarchiv

Διατηρώντας την ιστορία

Η μεγαλύτερη πρόκληση για τον αρχιτέκτονα ήταν η αποκατάσταση του πληγωμένου από τον πόλεμο κτιρίου του Friedrich August Stüler. Σε πείσμα των υπέρμαχων μιας  πιο «συντηρητικής» προσέγγισης, που ζητούσε την πλήρη ανακατασκευή πάνω στα σχέδια του πρώτου του αρχιτέκτονα, ο Chipperfield αντιπρότεινε ένα κτίριο-μείγμα του παλιού κελύφους και νέων προσθηκών. «Δεν μπορεί κανείς να προσποιηθεί ότι δεν συνέβη τίποτα και να κατασκευάσει ένα αντίγραφο του αυθεντικού κτιρίου σαν να μην είχε αυτό ποτέ του πληγεί», δηλώνει ο αρχιτέκτονας, που θεωρεί πως η ιστορία του κτιρίου και η σταδιακή του καταστροφή μέσα στις δεκαετίες αποτελούν πλέον αναπόσπαστα στοιχεία της ταυτότητάς του. Έτσι αποφασίζει να διατηρήσει και να ενσωματώσει σε αυτό κάθε εναπομείναν κομμάτι που φανερώνει το παρελθόν του, από εκτεθειμένες τοιχοποιίες, ίχνη του παλιού σοβά, ορύγματα στο κέλυφος, μέχρι και τρύπες από σφαίρες. 

Νοέμβριος του 1943: Ο βομβαρδισμός κατέστρεψε το κεντρικό κλιμακοστάσιο του μουσείου κάνοντας για πάντα στάχτη τις διάσημες τοιχογραφίες του.

© SMB / Zentralarchiv / Photo: Rosa Mai

Οι τούβλινοι τοίχοι, που κάποτε ήταν αθέατοι, σήμερα δεσπόζουν στον εντυπωσιακό χώρο του κεντρικού κλιμακοστασίου.
© Stiftung Preußischer Kulturbesitz / David Chipperfield Architects, photographer: Joerg von Bruchhausen

 Συναρμολογώντας τα συντρίμμια

Η επίπονη δουλειά της αποκατάστασης περιλάμβανε την αξιοποίηση και την αξιολόγηση του υπάρχοντος υλικού. Το κάθε κομμάτι θεωρήθηκε μέρος ενός μεγάλου παζλ που έπρεπε να βρει τη θέση του, ανάλογα με την ιστορική αξία και την κατάστασή του, δίπλα στα άλλα. Έτσι δημιουργήθηκε μια μεγάλη γκάμα «καταστάσεων συντήρησης» από κτιριακά μέρη, που είτε συντηρήθηκαν και αποκαταστάθηκαν στην αρχική τους μορφή, είτε αφέθηκαν όπως βρέθηκαν και απλά αποφεύχθηκε η περαιτέρω καταστροφή τους, είτε σχεδιάστηκαν εκ νέου ελλείψει αρχικού υλικού πάνω στις συνθετικές ιδέες του Stüler, είτε προέκυψαν από συνδυασμό των παραπάνω.

Από το πάντρεμα αυτών των κομματιών δημιουργήθηκε μια μεγάλη ποικιλία σε χώρους. Εκεί όμως που το κτίριο ήταν τελείως κατεστραμμένο, ο Chipperfield έπρεπε να επινοήσει νέους χώρους και σε πολλές περιπτώσεις ήταν το μέγεθος της καταστροφής αυτό που όριζε τη συνθετική λύση. Η ομαλή συνέχεια μεταξύ αυτών των χώρων, με τρόπο τέτοιο, ώστε να διακρίνονται σαφώς τα νέα από τα παλαιά μέρη ήταν και ο βασικός στόχος του αρχιτέκτονα. 

Κοιτώντας από το κεντρικό κλιμακοστάσιο στην αίθουσα που άλλοτε φιλοξενούσε τους ελληνικούς αρχαιολογικούς θησαυρούς.

© Stiftung Preußischer Kulturbesitz / David Chipperfield Architects, photographer: Christian Richters

Η Ελληνική Αυλή  © Stiftung Preußischer Kulturbesitz / David Chipperfield Architects, photographer: Christian Richters

Η Αιγυπτιακή Αυλή στον δεύτερο όροφο

© Stiftung Preußischer Kulturbesitz / David Chipperfield Architects, photographer: Christian Richters

Μια ματιά στην αίθουσα των εθνογραφιών πίσω από το κλιμακοστάσιο.

© Stiftung Preußischer Kulturbesitz / David Chipperfield Architects, photographer: Christian Richters

Τοιχογραφίες από την Αιγυπτιακή Αυλή στον πρώτο όροφο

© Stiftung Preußischer Kulturbesitz / David Chipperfield Architects, photographer: Ute Zscharnt

Μα γιατί θέλετε να καταστρέψετε το Νησί των Μουσείων;

Το όλο εγχείρημα του αρχιτέκτονα ξεσήκωσε πολλές αντιδράσεις και συζητήσεις επί συζητήσεων. Αυτό όμως που εξόργισε τους πολέμιούς του ήταν τα σχέδια της James-Simon-Galerie, ενός εξολοκλήρου νέου κτίσματος από τούβλο και γυαλί (θυμίζει στοά πάνω σε βάθρο), που θα βρίσκεται στην ανατολική όχθη του Σπρέε μπροστά από το Neues Museum και θα στεγάζει χώρο υποδοχής και για τα πέντε μουσεία, καφετέρια, εστιατόριο, καταστήματα και χώρο για εκθέσεις. Πάνω από 14.000 υπογραφές μάζεψε ο σύλλογος Gesellschaft Historisches Berlin (κοινότητα του ιστορικού Βερολίνου) για να αποφευχθεί η ανέγερση του εισβολέα στην παραδοσιακά νεοκλασική «γειτονιά» του νησιού, ενώ εναντίον του Chipperfield τάχθηκαν και πολλοί πολιτικοί. Ο αρχιτέκτονας χαρακτηρίστηκε από βάρβαρος έως και φετιχιστής με το ερείπιο, ενώ χαρακτηριστική είναι και η εναρκτήρια ερώτηση που του έκανε σε συνέντευξη δημοσιογράφος της εφημερίδας Zeit : «Γιατί κύριε Chipperfield θέλετε να καταστρέψετε το Νησί των Μουσείων;» 

Φωτορεαλιστική άποψη της James-Simon-Galerie και του Neues Museum από τον ποταμό Σπρέε. Στο βάθος φαίνεται το Pergamon Museum, η είσοδος στο οποίο θα γίνεται και από την James-Simon-Galerie.

© Stiftung Preussischer Kulturbesitz / Imaging Atelier

Το λαϊκό προσκύνημα

Με το προσωρινό άνοιγμα των θυρών του μουσείου από τις 6 – 8 Μαρτίου του 2009 η ομάδα του αρχιτέκτονα ευελπιστούσε να κερδίσει την κοινή γνώμη και μάλλον τα κατάφερε. Το αποδεικνύουν οι μεγάλες ουρές που σχηματίστηκαν έξω από το υπό κατασκευή μουσείο σε μια ιεροτελεστία που θύμιζε λαϊκό προσκύνημα. Πάνω από 30.000 επισκέπτες και δημοσιογράφοι πέρασαν τις πόρτες του, χαρίζοντας στο εγχείρημα μεγάλη δημοσιότητα και θερμότατα σχόλια. Άλλωστε τι πιο ειλικρινές από ένα σύγχρονο κτίριο που  ενσωματώνει στην μορφή του την ιστορία του, με τρόπο τέτοιο, ώστε να διατηρεί ταυτόχρονα την αίγλη του παρελθόντος, τη ρομαντική γοητεία ενός ερειπίου αλλά και τη φρεσκάδα ενός νεόκτιστου μουσείου;

Αναμένεται πάντως ακόμα να κριθεί ο αγώνας για την James-Simon-Galerie. Μέχρι τότε (η ανέγερση της έχει προγραμματιστεί να ξεκινήσει το 2010 και να ολοκληρωθεί το 2012) ο αρχιτέκτονας ζητά την υπομονή των Βερολινέζων, συνεχίζει να υπερασπίζεται τις απόψεις του και δηλώνει σίγουρος πως και αυτό το αποτέλεσμα θα τον δικαιώσει.